فهرست مطالب
بحران کم آبی چیست؟ علت و اثرات کمبود آب چه چیزهایی هستند؟ چه بر سر دریاچه‌های ایران همچون دریاچه ارومیه آمد و مهمتر از همه، چگونه می‌توان بر مشکل کم آبی غلبه کرد؟
تعریف مقوله کم آبی یا بحران آب
بحران آب، اعم از منشأ طبیعی و انسانی، به نبود منابع آبی کافی برای پاسخگویی به نیازهای یک منطقه گفته میشود. منابع آب در مکان‌های مختلف دنیا بطور یکسان توزیع نشده است. علاوه بر این، مقدار زیادی از آب شیرین هدر می‌رود، آلوده میشود و به طور ناپایدار مدیریت میشود.
تعدادی زیادی از مناطق دنیا با بحران آب بطور مزمن دست و پنجه نرم می‌کنند. زیرا استفاده از آن در سطح جهانی به نسبت قرن گذشته افزایش یافته است. از جمله مناطقی که با بحران آب بطور شدید روبرو هستند می‌توان به چین، هند، پاکستان، ایران و کلا خاورمیانه و آفریقا اشاره کرد.
دلایل اصلی بحران آب
-
آلودگی
آلودگی آب پیامدهای زیست محیطی زیادی دارد و باعث کاهش منابع آب میشود. آلودگی یکی از تهدیدهای اصلی برای دسترسی و استفاده مجدد از آب است. کودها و آفت‌کش‌ها، تخلیه خاک و شرایط نامناسب دفع زباله برای منابع آب شیرین مضر هستند.
-
استفاده بیش از حد از آب
مدیریت نادرست منابع آب، چه برای کشاورزی – با استفاده از 70 درصد آب شیرین قابل دسترس جهان – چه در فعالیتهای صنعتی یا استفاده خانگی، باعث هدر رفتن مقدار زیادی آب شده میشود.
-
تغییر اقلیم
یخچال‌های یخ در برخی مناطق در حال ذوب شدن هستند که بر منابع آب شیرین تأثیر می‌گذارد. علاوه بر این، به دلیل گرم شدن زمین، خشکسالی، سیل و… دمای هوا بیشتر و بیشتر میشود. بنابراین تغییرات آب و هوایی بحران آب را بدتر می‌کند، به ویژه در مناطقی که تحت تنش آبی هستند.
-
افزایش تقاضای آب شیرین
در طول 50 سال گذشته، جمعیت جهان دو برابر شده و همچنان در حال رشد است. در نتیجه استفاده از آب برای نوشیدن، پخت و پز و رفع نیازهای دیگر سه برابر شده است. از آنجایی که انتظار می‌رود جمعیت جهان در دهه‌های آینده رشد کند، منابع آب باید به طور مؤثرتری مدیریت شوند.
اثرات بحران آب
کمبود آب تأثیر زیادی بر سلامت انسان، توسعه اجتماعی-اقتصادی و محیط زیست دارد:
- گرسنگی، فقر و تحصیل
جدا از اثر کم آبی بدن(تشنگی) به دلیل کمبود آب آشامیدنی، گرسنگی یکی از جدی‌ترین عوارض کمبود آب است. چرا؟ چون کمبود منابع آب، تأثیر مستقیمی بر محصولات کشاورزی و دام دارد و می‌تواند منجر به کمبود مواد غذایی و در نهایت گرسنگی شود. همچنین به دلیل کمبود آب برخی از مردم نمی‌توانند دوش بگیرند، لباس‌های خود را بشویند یا خانه‌های خود را به درستی تمیز کنند.(این واقعا وجود دارد، حتی در بعضی از روستاهای ایران! نمونه را در مقدمه خواندید)
در فقیرترین کشورها، بعضی از کودکان نمی‌توانند به مدرسه بروند. زیرا کمبود آب و فقر موجب بیماری میشود. آنها یا مریض هستند یا بدلیل دغدغه‌های خانوادگی و بار مسئولیتی که بر دوش آنها می‌افتد نمی‌توانند به درستی تحصیل کنند.
- مسائل بهداشتی و بیماری
کمبود آب مردم را وادار می‌کند تا آب ناسالم بنوشند و این، مشکلات بهداشتی ایجاد می‌کند. از طرف دیگر زمانی که آب کمیاب است، مردم تمایل دارند آن را در خانه ذخیره کنند، که خطر آلودگی آب خانگی را افزایش می‌دهد و زمینه پرورش پشه‌ها را ایجاد می‌کند که باعث انتقال مالاریا و…میشود.
کمبود آب باعث بیماری‌های دیگری مانند تراخم (عفونت چشمی که می تواند باعث کوری شود)، طاعون و تیفوس میشود.
- تعارضات
دسترسی به آب به یک موضوع اقتصادی جهانی تبدیل شده است که می تواند به یکی از عوامل اصلی تنش بین المللی تبدیل شود. درگیری های محلی – که گاهی منجر به جنگ میشود – بر سر منابع کمیاب آب ایجاد میشود. با رشد روز افزون جمعیت جهانی و نیازهای رو به رشد، این تنش‌ها می‌تواند در آینده چند برابر شود.
- از دست دادن تنوع زیستی
کمبود آب اثرات منفی متفاوتی بر رودخانه‌ها، دریاچه‌ها و سایر منابع آب شیرین دارد، از جمله افزایش شوری، آلودگی مواد مغذی و از بین رفتن دشت‌های سیلابی و تالاب‌ها. اکوسیستم‌ها و تنوع زیستی(مانند ماهی‌های آب شیرین) به دلیل کمبود منابع آبی در معرض تهدید هستند.
راه‌های جلوگیری از کمبود آب
راه هایی برای صرفه جویی در مصرف آب و جلوگیری از کمبود آب وجود دارد:
- مدیریت پایدار آب
بهبود زیرساخت‌های آب باید در اولویت قرار گیرد، زیرا صرفه‌جویی و بهره‌وری آب از اجزای اصلی مدیریت پایدار آب است. نمک‌زدایی خورشیدی و سیستم‌های آبیاری هوشمند نمونه‌های عالی از فناوری پاک برای بهره‌وری و کنترل آب هستند. بدیهیست این مورد بیشتر در مورد بخش کشاورزی- بزرگترین مصرف‌کننده آب – صدق می‌کند. پیشنهاد می‌کنیم در این خصوص مقاله زندگی پایدار در سایت فارسی1 را نیز مطالعه کنید.
- آب بازیافتی
جمع آوری آب باران و فاضلاب بازیافتی موجب کاهش فشار بر آب‌های زیرزمینی و بقیه آب‌های طبیعی میشود. تغذیه آب‌های زیرزمینی، که امکان انتقال آب از آب‌های سطحی به آب‌های زیرزمینی را فراهم می‌کند، یک فرآیند شناخته شده برای جلوگیری از کمبود آب است.
- کنترل آلودگی و تصفیه بهتر فاضلاب
بدون بهداشت مناسب، آب مملو از انواع بیماری و برای آشامیدن ناامن میشود. به همین دلیل است که کنترل آلودگی، اندازه‌گیری و پایش کیفیت آب ضروری است. علاوه بر این، بهبود سیستم‌های فاضلاب در مناطق خاص راه دیگری برای جلوگیری از بدتر شدن روند کمبود آب است.
- آگاهی و آموزش
آموزش برای حل بحران آب حیاتی است. در واقع، برای مقابله با کمبود آب در آینده، اصلاح اساسی همه اشکال مصرف، از استفاده فردی گرفته تا زنجیره تامین شرکت‌های بزرگ، ضروری است.
ایران و بحران کم آبی
بحران کم آبی در ایران شدید است و انتظار می‌رود این سال‌ها یکی از خشک‌ترین سال‌های 5 دهه گذشته ایران باشد. از 85 میلیون نفر جمعیت این کشور، حدود 28 میلیون نفر در مناطقی که با تنش آبی شدید روبرو هستند، زندگی می‌کنند که بیشتر در مناطق مرکزی و جنوبی کشور است. کمبود آب، همه اقشار جامعه، از خانوارهای شهری گرفته تا جوامع روستایی را تحت تأثیر قرار داده است.
اگر بخواهیم به دریاچه ارومیه به عنوان یکی از نمونه‌های بارز خشکسالی در ایران نگاهی بکنیم باید بگوییم که دلایل متعددی باعث اینچنین خسارت‌های جبران ناپذیر میشود .
با توجه به تحقیقات به دست آمده دانشمندان درباره دریاچه ارومیه ، مهمترین عامل خشکی این دریاچه احداث سد بر روی رودخانه‌های منتهی به دریاچه ارومیه میباشد . این سدها معمولا به عنوان کمک به کشاورزی منطقه ایجاد میشود و شاید در کوتاه مدت اطراف سدها را از نظر تامین آب برای کشاورزان بسیار مطلوب گرداند اما در بلند مدت منتهی به مرگ دریاچه ارومیه و مرگ زیست آن منطقه میشود .
مهمترین رود برای حیات دریاچه ارومیه رود زرینه رود است و بزرگترین سد از بین سدهای متعددی که بر روی زرین رود احداث شده است سد سهند میباشد . احداث این سد از سال ۱۳۸۲ شروع شده است و تکمیل فازهای متعدد آن تا هم اکنون ادامه دارد .
مدیریت ناکارآمد در بحث کشاورزی در اطراف دریاچه ارومیه و زیر کشت بردن اراضی با محصولاتی همچون انواع میوه و چغندر قند که آب فراوانی را می‌طلبد و همچنین عدم کشاورزی با تکنولوژی روز که منتهی به مصرف بالای آب کشاورزی میشود منجر به هدر رفتن آب و کم آبی و توهم بهبود وضعیت با احداث سدهای متعدد شده است .
خشک شدن دریاچه ارومیه در ایران مخاطرات اکولوژیکی، اقلیمی، بهداشتی و اجتماعی و اقتصادی را به همراه دارد. این شامل از دست دادن تنوع زیستی، اختلال در آب و هوای محلی، افزایش آلودگی هوا و طوفان های گرد و غبار که منجر به مشکلات سلامتی می شود و اثرات منفی بر معیشت محلی و بهره وری کشاورزی خواهد داشت .
دریاچه ارومیه زمانی زیستگاه گونه های مختلف از جمله فلامینگو، پلیکان و سایر پرندگان مهاجر بوده است. خشک شدن آن بقای این گونه ها را تهدید می کند و تنوع زیستی منطقه را مختل می کند.
توده های آبی بزرگ مانند دریاچه ارومیه بر اقلیم محلی از جمله تنظیم دما و الگوهای بارندگی تأثیر می گذارند. خشک شدن دریاچه می تواند منجر به تغییرات آب و هوایی محلی شود که بر کشاورزی و شرایط زندگی تأثیر می گذارد.
کاهش اندازه دریاچه می تواند آلاینده ها را متمرکز کند و بر کیفیت آب تأثیر بگذارد. همچنین کمبود آب منطقه ای را تشدید می کند و بر منابع آب آشامیدنی و بهداشت تاثیر می گذارد.
تغییرات در آب و هوای محلی و کاهش دسترسی به آب ،می تواند بر بهره وری کشاورزی در منطقه تأثیر بگذارد و بر امنیت غذایی تاثیر بگذارد.
تخریب محیط زیست می تواند منجر به مهاجرت شود، زیرا جمعیت های محلی در جستجوی شرایط زندگی بهتر حرکت می کنند. این می تواند منجر به استرس اجتماعی و درگیری در مناطقی شود که آنها به آن مهاجرت می کنند.
خشک شدن دریاچه ارومیه خطرات زیست‌محیطی قابل توجهی را نه تنها برای ایران بلکه برای جامعه جهانی نیز به همراه دارد . بسترهای خشک شده دریاچه می توانند گازهای گلخانه ای ذخیره شده مانند متان و دی اکسید کربن را آزاد کنند که به تغییرات آب و هوایی جهانی منجر میشود.
برای بحران کم آبی چه کارهایی انجام میشود؟
در دهه گذشته، مقامات ایرانی سرمایه گذاری سیاسی و مالی برای مقابله با مشکل رو به رشد کمبود آب کرده‌اند. این شامل نمک زدایی و انتقال آب از خلیج فارس به استان‌های کم آب در مرکز ایران است. این طرح مخالفانی هم دارد و بعضی افراد معتقدند تنها باعث حال خراب بیشتر محیط زیست میشود.
برخی هم معتقدند آب شیرین‌شده صنایع سنگین و بخش وسیع کشاورزی ایران را تامین می‌کند (که 90 درصد کل مصرف آب در ایران را تشکیل می‌دهد). استفاده از این روش منابع ارزشمند آب‌های زیرزمینی را حفظ می‌کند، که می‌تواند در مصرف آب برای جوامع روستایی صرفه‌جویی کند و از مهاجرت بیشتر از روستا به شهر که برای پذیرش مهاجران آماده نیست، جلوگیری کند. در برخی از مناطق کشور، کمبود آب یا به اصطلاح عامیانه کم آبی مستقیماً منجر به درگیری بین مردم محلی و نیروهای امنیتی شده‌است.
توانایی تهران برای مقابله با بحران آب با چالش‌های سیاست خارجی آن هم ارتباط دارد. تشدید بحران آب ایران فقط نتیجه خشکسالی‌های مکرر در چند سال اخیر نیست. همزمان با اعمال آخرین دور تحریم‌های ایالات متحده که شدیدترین تحریم‌هایی است که تاکنون علیه یک کشور اعمال شده، توان مالی تهران و دسترسی به آخرین فناوری‌های آب به شدت محدود شده است.
تحریم‌های آمریکا موجب افزایش مصرف آب میشود. به دلیل اینکه این کشور برای تامین منابع مالی خود بر بعضی از صنایع خود نظیر معدن بیشتر تمرکز کرده و در نتیجه مصرف آب آن افزایش یافته است. در سال 2000، قبل از اینکه ایران با دورهای پی در پی تحریم‌ها مواجه شود، بخش‌های صنعتی و معدنی حدود 1.2 درصد از آب سالانه کشور را مصرف می‌کردند. اما در 2021 این مقدار به 3 درصد رسید. به همین دلیل رودخانه‌های استان مرکزی اصفهان که محل استقرار بسیاری از صنایع سنگین است، در آستانه خشک شدن هستند.
ایران در مقابل این فشارها تلاش کرده تا آب بیشتری را در دسترس قرار دهد و نمک‌زدایی به طور فزاینده‌ای تبلیغ میشود.
داستانی درباره بحران آب ( کم آبی ):
زنی 70 ساله بود. چروک‌های صورتش خبر از درد و رنج زیادی می‌داد. دو نخ از موهایش از زیر روسری مشکی‌اش بیرون زده بود. سر تا پا مشکی پوشیده بود. می‌گفت: سیاه چرک را کمتر نشان می‌دهد! روزگارمان که سیاه است چه فرقی می‌کند لباسم سفید باشد یا سیاه. انگار داشتی افسانه می‌شنیدی یا از آن قصه‌هایی فکر می‌کنی در 100 سال گذشته رخ می‌دهد! می‌گفت: آب برای خوردن نداریم چه برسد به حمام رفتن! در یکی از روستاهای سیستان و بلوچستان زندگی می‌کرد. او می‌گفت و می‌گفت و صدای پیش زمینه‌اش صدای بچه‌ها بود. بچه‌هایی که آن سر کوچه در میان خانه‌های تک و توک در حال بازی بودند و روی خاک‌ها غلت می‌خوردند. صدایی که به گمانم صدای مادر یکی‌شان بود گفت: آب نداریم کثیف کاری نکنید. پیرزن همچنان می‌گفت و می‌گفت…
این داستان کاملا واقعی بود. شاید باورتان نشود اما کمبود آب به شدت بیداد می‌کند. آب یکی از گران‌بهاترین منابع روی کره زمین است. متاسفانه بحران آب در بسیاری از نقاط جهان، به عنوان مسئله‌ای جدی وجود دارد. بیش از 1 میلیارد نفر به منبع آب آشامیدنی تمیز دسترسی ندارند و حدود 3 میلیارد نفر حداقل یک ماه در سال با کمبود آب مواجه هستند.
