فهرست مطالب
«دیبای خسروانی»
«تاریخ بیهقی» را تاریخ نگاران یکی از برجسته ترین و علمی ترین نمونه های تاریخ نگاری در ایران می دانند و عجب آنکه ادیبان نیز این اثر را یکی از بهترین و زیباترین آثار باقی مانده از کتابهای فارسی محسوب کرده اند. و این ویژگی دوگانه تنها در این اثر جمع شده و هیچ یک از آثار فارسی به چنین اعتباری دست نیافته است.
نگاهی گذرا به آفریننده ی این اثر ارجمند می افکنیم تا ببینیم صاحب این قلم جادویی کیست که نام خود و آثارش را بر صحیفه ی عالم جاودان نموده است.
ابوالفضل محمد، فرزند حسین، در سال ۳۸۵ مهشیدی _ ۹۹۵ میلادی _ در روستای حارث آباد از حومه ی بیهق (سبزوار امروز) متولد شد. از خانواده و اجداد او اطلاع دقیقی در دست نیست، اما همین قدر می دانیم که خاندان او ایرانی الاصل بوده اند و خراسانی. پدرش خرده مالکی بوده که زندگی نسبتاً مرفهی برای خانواده تامین نموده و هردو، مادر و پدر ابوالفضل، مختصر بهره ای از معلومات مذهبی و خط و ربط داشته اند و به خوشنامی مشهور. ابوالفضل از شش سالگی به مکتب فرستاده شد و در آغاز نوجوانی پدر مقدمات تحصیل کامل او در نیشابور را فراهم آورد. نیشابور ، در آن زمان شهری بود بسیار بزرگ، پر رونق و مرکز علمی شرق ایران. نامی ترین استادان و مدرسان خراسان در مدارس متعدد این شهر مشغول به تدریس بودند و برای هر دانشجوی با استعدادی زمینه ی رشد و ترقی فراهم بود. گفته شده تعداد کتابهایی که در قرن دهم و یازدهم میلادی در کتابخانه های نیشابور فهرست شده بود، از مجموع کتابهای موجود در اروپای غربی (بریتانیا ، فرانسه، سویس، آلمان،اتریس، هلند، بلژیک) بیشتر بوده است. ابوالفضل در چنین محیطی هشت سال تحصیل نمود و در جستجوی کاری در خور، به شهر «غزنه» رفت. غزنه، پایتخت سلطان محمود غزنوی محل تجمع شاعران و نویسندگان و دبیران بزرگ بود و ابوالفضل به سرعت در میان آنان برای خود جایگاهی یافت. در ابتدا دستیار «ابونصر مشکان» شد. دبیر بلند آوازه ی دربار غزنویان و رئیس دیوان رسالت. وظیفه ی ابوالفضل آن بود که از پیش نویس و رونوشت فرمانهای سلطنتی نسخه هایی تهیه کند و در این کار آنچنان درخشید که شخص پادشاه، «سلطان مسعود» که به جای پدر نشسته بود، از معلومات و کاردانی او تعریف و تمجید کرد. او پس از چند سال به ریاست دیوان رسائل رسید و در شمار درباریان درجه اول درآمد. اما دچار اتهامی شد که از جزئیاتش چیز زیادی نمی دانیم. گویا پای زنی در بین بوده و آن زن بابت مهریه اش (یک زن اشرافی؟ یک شاهزاده خانم؟) به پادشاه شکایت برده. ابوالفضل از مقام خود برکنار شد، بخشی از اموالش مصادره گردید و محکوم شد به همراه جمعی از درباریان در قلعه ای نظامی زندانی شود.در سال ۴۵۱_۱۰۵۹ که از زندان آزاد شد، هیچ شغل دولتی ای نپذیرفت و به کنج انزوای خانه اش نشست. و این عزلت نشینی سرآغاز خلق یکی از باشکوه ترین آثار ادبی/ تاریخی به زبان جاوادنه ی فارسی است.او تا هجده سال بعد، که عمرش به پایان رسید، موفق به تألیف سی جلد کتاب راجع به تاریخ غزنویان گردید. این مجموعه نام های گوناگون یافته است، مانند :«تاریخ آل محمود» «تاریخ ناصری» «تاریخ مسعودی» و سرانجام «تاریخ بیهقی»
«ویژگی های منحصر به فرد تاریخ بیهقی»
۱- مستند نگاری.
بیهقی سالهای دراز در دربار غزنوی مستقر بوده و خود مسئولیت نگاشتن فرمانها، نامه ها و اسناد دربار را بر عهده داشته.می توان او را آرشیو زنده ی سلطنت غزنویان دانست. او با چنین دسترسی وسیعی به اسناد تاریخی، توانسته حوادث و وقایع تاریخی را متکی بر اسناد محکم بازسازی و ثبت نماید. شیوه ی دقیق تاریخ نگاری بیهقی، نه تنها در زمان او بی بدیل است بلکه می توان روشمندی او را در ثبت تاریخ با مورخین امروزی در مهمترین دانشگاه های دنیا ، چون سوربن، هاروارد و پنسیلوانیا قیاس کرد. بیهقی در مقدمه ی کتاب تاکید می کند که «من به تقویم های دقیق دربار دسترسی دارم و هرآنچه می نویسم بر اساس اطلاعات آنهاست.»
۲- نگرش خردورزانه به تاریخ
بیهقی، فقط به ذکر اخبار و حوادث اکتفا نمی کند. نگاهی انتقادی و جستجوگر میان جملاتش پیداست. ریشه ی تغییرات بزرگ، چون رفتن سلطنت از خاندان غزنوی و قدرت یافتن سلجوقیان را تحلیل می کند و تا حدی پیش بینی می نماید.
۳- شجاعت و شرافت در نقل تاریخ
او تاریخ نگاری شجاع و مستقل است. دانش و شخصیت او تا آن درجه رشد یافته که در انتظار توجه شاه و وزیر نیست. انتقاد می کند، بی کفایتی و خطا را بازگو می نماید و حقیقت گویی را سرلوحه ی قلم خویش قرار داده. از این منظر نیز، بیهقی شباهت تام و تمام به مورخین غربی در قرن بیستم دارد. حال آنکه او ساکن عصر وحشت است و تمامی شاعران و مورخان آن دوران، وظیفه ای جز مدح پادشاه و شاهزادگان برای خود نمی دیدند.
۴- وصف دقیق و جاندار تاریخ
تاریخ بیهقی را که می خوانیم، مانند آن است که فیلمی تاریخی مقابل چشمان ما زنده شده و به نمایش درآمده.
بیهقی، مهارتی همسان و حتی بالاتر از نویسندگان رمان و داستان دارد. با قلم او مردان و زنان قرن دهم میلادی زنده شده و شروع به حرف زدن می کنند. در مواردی، بازسازی صحنه های تاریخی چنان زیباست که رنگها، لباس ها، نور و احساسات بازیگران به دقت ذکر شده و با ظرافت به مخاطب منتقل می گردد. یکی از ماندنی ترین صحنه های این کتاب، «بر دار کشیدن حسنک وزیر» است. این بخش با چنان مهارتی زنده نمایی شده که در کتابهای درسی و دانشگاهی نقل شده، از آن نمایشنامه و تئاتر تهیه شده و دهها بار به صورت صوتی در رادیو اجرا گردیده است.
۵- احیای زبان باستانی
بیهقی در اثر جاودانه ی خود بسیاری از واژگان کهنه و رو به فراموشی را به کار گرفته و آنها را از خطر مرگ رهانیده. مثلا:
خبه کردن به جای خفه کردن.
آگوش به جای آغوش.
پیشباز به جای پیشواز.
۶- موسیقی
متن تاریخ بیهقی، دارای یک موسیقی زیبا و ماندگار است. کلمات نه فقط به منظور انتقال مفهوم، بلکه به نیت به رقص آوردن جملات و خوش گوار بودن برای گوش قلب مخاطب، نوشته شده اند. می گوید:
«و هر کسی به شغل خویش مشغول گشت و نشاط شراب کرد.»
«.. و چون این پادشاه در سخن درآمدی ، جهانیان بایستی که در نظاره بودندی که در پاشید و شکر شکستی.»
«دریغا مسلمانیا که از پلیدی نامسلمانی اینها باید کشید!»
در پایان باید تاکید کنم آنچه از اهمیت، جایگاه و زیبایی تاریخ بیهقی گفته شد، قطره ای بود از دریای حقیقی این اثر. علاقمندان و عاشقان زبان جاودانه و ارجمند فارسی، با خواندن این اثر، علاوه بر آنکه با لغات و اصطلاحات بسیار شیرین و حتی بدیع مواجه می شوند، در اعماق قلب خود احساس غرور می نمایند که به زبان ابوالفضل بیهقی سخن می گویند.
منابع :
تاریخ بیهقی تصحیح دکتر علی اکبر فیاض
اثر ارزشمند استاد مهدی فرهانی منفرد(مقدمه بر تاریخ بیهقی)
توضیح: بیهقی در جایی از کتاب اثر خود را «دیبای خسروانی » نامیده است.
