عرفان در ایران، به ویژه تصوف، یک سنت معنوی است که بر تجربۀ شخصی مستقیم الهی تأکید دارد. این موضوع که ریشه در اندیشه اسلامی دارد، بر عشق، خودآزمایی و وحدت با خدا تمرکز دارد و از طریق شاعرانی چون مولانا و حافظ، فرهنگ، ادبیات و هنر فارسی را عمیقاً تحت تأثیر قرار می دهد.
بر اهل تحقیق چنین کشف شده که مردمان خداجو، آنان که به توحید و اصل وجود خداوند معتقدند، از سه طریق به سوی شناخت و کسب رضای خداوند در حرکت هستند.این سه جمعیت عبارتند از :
اول اهل شریعت؛
آنها پیروان ادیان هستند. مانند کلیمی ها، زردتشتی ها و مسیحیان و مسلمانان. از آیین و دستورات یک پیامبر پیروی می کنند و طبق قوانینی که شریعت برای ایشان تکلیف کرده، به زندگی و عبادت می پردازند. مراسم ازدواج، مرگ و خاکسپاری، عبادت روزانه و مناسبات اجتماعی و زناشویی برای اهل شریعت، مطابق تعالیم دینی و مذهبی آنهاست و رئیس و راهبر این گروه کشیشان هستند. در هر دینی روحانیون نام مشخصی دارند؛ کشیش، خاخام، موبد، ملا و غیره.اهل شریعت طبق اعتقاداتشان به زیارت می روند، صدقه می پردازند، از نیازمندان دستگیری می کنند و پاداش و کیفر آن جهانی در اعمالشان تعریف شده. وحشت از آتش دوزخ و آرزوی زندگی بهشتی میان مومنان اهل شریعت یک اصل است.
دومین گروه اهل طریقت هستند:
اهل طریقت، به نسبت گروه اول جمعیت کوچکی از مردم جهانند. در هر شهر و دیاری، چند ده نفر، به تناسب جمعیت چندین هزار نفری آنجا، اهل طریقت هستند. آنان،بر اساس زادگاه و دین حاکم بر موطن شان، پایبند به یکی از ادیان جهان هستند. مانند اهل شریعت، تمام و کمال احکام دینی را به جا می آورند. اما به حکم بیداری روحی، در پس هر امر ظاهری، نور الهی را جستجو می نمایند.ترس از آتش جهنم و آرزوی بهشت، در ایشان به شکلی دیگر وجود دارد. میل به کمال دارند. زهد و تقوا برای ایشان اصل است و دنیا و ثروت و کامیابی ها، بی ارزش و حتی منفور. خودنمایی و تکبر و حرص دنیا داشتن، در نزد اهل طریقت جزو گناهان بزرگ است و مانع رشد سالک. راهبر و رئیس این گروه، مشایخ طریقت هستند. اهل طریقت توسط راههایی چون، تفسیر نشانه ها، رویاهای صادقه، کشف و شهود کوشش می کنند راه راست را تشخیص دهند.
سومین گروه اهل حقیقت هستند؛
اینها مومنان حقیقی و مردان و زنان بزرگ جهانند. جمعیت اهل حقیقت چنان اندک است که در هر گروه میلیونی از نوع بشر، به زحمت بتوان یک یا چند نفر راه یافته به ساحت حقیقت را یافت. این اشخاص، به شریعت مکلف هستند، طریقت و آزمون های پرهیزکارانه ی آن را پشت سر نهاده اند و به مرتبه ی کمال بشری نزدیک شده اند. یا اینکه درجاتی از کمال را طی نموده اند. هرگز کسی به هویت و جایگاه باطنی این افراد واقف نیست. به نیروهای عظیم عالم متصل هستند و توانایی های فراوان دارند. قدرت روشن بینی، کشف و شهود، شفابخشی به آنان عطا شده. دعاهای این افراد اغلب مستجاب می گردد. از رازهای عالم باخبرند. درون انسانها را می بینند.
در بعضی فرهنگها (از جمله ایران) تعداد این افراد ثابت است. هفت تن، بیست و هفت تن یا هفتاد تن. که این نظم همواره رعایت می شود و به محض اینکه یک عضو این گروه فوت کند، یک نفر که مراحل شایستگی اش به اثبات رسیده، جایگزین شخص متوفی می شود.
عارفان، یا متصوفه ی ایران (منظور ایران بزرگ است) سابقه ی چندین هزارساله دارند و طبق تحقیقات دانشمندان، از دوران ماقبل زرتشت افرادی زاهد و پرهیزکار در ایران می زیسته و هدف شان رسیدن به کمال الهی بوده است. در اشعار حافظ، به کرات از پیر مغان یاد شده که به احتمال قوی، یاد و خاطره ی عارفان عهد باستان است که همچنان تا قرن‌ها بعد در ذهن ایرانیان زنده بوده. پس از آغاز دوره ی اسلامی نیز، روح پاک و اصیل ملت ایران،با بهره گیری از تجارب معنوی چند هزارساله، به طریقت عرفانی روی آورد و از قرن دوم و سوم هجری، مشهورترین عارفان جهان اسلام، حتی آنان که در بغداد می زیسته اند ، اغلب ایرانی تبار بودند. مانند جنید بغدادی نهاوندی، حبیب عجمی، سلمان فارسی، منصور حلاج و دهها نام بزرگ از این گروه. تصوف و عرفان رایج در ایران، برخلاف برخی روشهای زاهدانه ی خشن که از جانب مسیحیان و بوداییان اعمال می شد، یک عرفان متعادل، انسان گرا و متعهد بود که سعی داشت انسان را به تعادلی معنوی برساند و بدون رنج و شکنجه های ترسناک صومعه های مسیحی، بیداری معنوی را در فطرت و روح آدمی بارور کند. بسیاری از دستاوردهای بزرگ تاریخ فرهنگی ایران، در حوزه های مختلف، توسط همین عارفان خلق و نگهداری شده. شعر و ادب و سخنوری و داستان نویسی و موسیقی، در اوج هنری و معنوی خود، به دست مردانی چون ابوسعید ابوالخیر، مولانا و عطار نیشابوری خلق شده و در کوران حوادث تاریخی این مرز و بوم، حفظ و نگهداری گردیده است.
بنا داریم در سلسله مقالاتی، به زندگی و افکار و آثار برخی از این عارفان ارجمند بپردازیم و از باران رحمت الهی بهره مند
